Wassenaer.net

Dirk van Wassenaar (+/- 1395-1465)

Wie de Utrechtse Sint-Janskerk bezoekt, vindt in het zuidertransept een fraaie middeleeuwse graftombe waarop als grafbeeld een liggende geestelijke te zien is in lithurgische kleding met een leeuw onder zijn voeten. Op de voorzijde van de tombe zijn vier wapenschilden aangebracht, die verwijzen naar de families Wassenaer, Oem, Egmont en IJsselstein. In de muur daarboven is een fraai epigraaf ingemetseld.
De tekst maakt duidelijk om wiens graf het hier gaat: Dirk van Wassenaer, hoogadellijke zoon van de burggraaf van Leiden en pauselijk protonotarius, gestorven op 25 april 1465, 's morgens omtrent negen uur. Boven de tekst is een heraldische voorstelling zichtbaar: een zwarte hoed met drie afhangende zwarte kwasten aan weerszijden en daaronder een wapenschild met het wapen van Wassenaer. De hoed verwijst naar zijn carrière als kanunnik, het wapenschild duidt op afkomst uit het geslacht van de heren van Wassenaer. Over deze Dirk is vrij veel bekend, zowel via Hollandse als Utrechtse bronnen. Eén van de meest opmerkelijke documenten is zijn testament, dat een verrassend licht werpt op de ambities en frustraties van een hoogadellijke prelaat.

Dirk was de derde zoon van Philips IV van Wassenaer en Maria van Egmont. Hij moet omstreeks 1395 geboren zijn. Als derde zoon werd hij voorbestemd voor een geestelijke carrière. Dat was ongetwijfeld geen persoonlijke keuze, maar een beslissing van zijn ouders, die op deze wijze trachtten het familiegoed zoveel mogelijk intact te laten. Een geestelijke staat opende immers mogelijkheden voor een leven in rijkdom en eer zonder dat het familievermogen behoefde te worden ingezet.Voor Dirk deed deze mogelijkheid zich al vroeg voor: hij werd benoemd tot pastoor van Haarlem, een van de grootste parochies in Holland, waaraan zeer grote inkomsten waren verbonden. De baan bracht weinig of geen feitelijke plichten met zich mee. Het eigenlijke werk werd gedaan door een plaatsvervanger die met een veel lager tractement genoegen moest nemen.

Waarschijnlijk had Dirk de post te danken aan de goede relatie die zijn vader had met de Hollandse graaf, die het benoemingsrecht in Haarlem bezat. Omdat Dirks aanwezigheid in Haarlem niet verplicht was, kon hij het pastoraat zonder problemen combineren met andere functies. Zo bezat hij een kapelrie in de kerk van Wassenaar. In 1416 werd hij benoemd tot proost in Leiden en in datzelfde jaar tot kanunnik van het Utrechtse Domkapittel. Deze laatste functie kende wel een aanwezigheidsplicht, zodat we mogen aannemen dat hij in de Domstad is gaan wonen. De kanunniken behoorden tot de kerkelijke en maatschappelijke elite; het kapittel was een gezelschap met een zeer voorname uitstraling, die geheel paste bij de status van lid van de hoge adel. In 1422 ruilde Dirk zijn positie als Domkanunnik met de proost van het kapittel van Sint-Jan. Misschien moeten we deze ruil zien in het licht van een bestaand conflict tussen proost en kanunniken, maar wellicht speelden ook politieke motieven een rol. Dirks oudere broer Jan van Wassenaer bevond zich in deze jaren als een van de meest prominente Hoeken vaak in Utrecht waar hij het verzet tegen het Kabeljauwse bewind van Jan van Beieren in Holland mobiliseerde.

Zijn positie als proost van Sint-Jan maakte van Dirk een prelaat met grote wereldlijke macht. De proost was namelijk als vertegenwoordiger van het kapittel ook heer van de Proosdijlanden, een hoge heerlijkheid rond Mijdrecht, op de grens met Holland, en tevens kasteelheer van het Proostenhuis aldaar. De geestelijke leiding over het kapittel werd overgelaten aan de deken. Dirk kon zo een leven leiden dat niet eens zo heel veel verschilde van dat van een adellijke heer met een hoge heerlijkheid. Wel was hij gebonden aan het celibaat maar we kennen van hem in ieder geval één bastaard, zodat hij ook op dat terrein niet al te zeer belemmerd werd.

Een jaar na zijn benoeming ontstond in het Sticht een ernstige politieke crisis door de dood van de bisschop Frederik van Blankenheim. Er waren twee kandidaten voor de opvolging: Rudolf van Diepholt, die werd gesteund door Hoeken, en Zweder van Culemborg, die naar voren was geschoven door de Kabeljauwen. De Utrechtse geestelijkheid stemde verdeeld. Dirk koos voor Rudolf, maar toen Zweder in 1425 met pauselijke steun in Utrecht werd geïnstalleerd, erkende hij hem toch als wettige bisschop. Kort daarna schijnt hij echter door Zweder bedreigd te zijn. Dirk heeft zich daarop teruggetrokken in Haarlem, vanwaar hij probeerde zijn Proosdijlanden te verdedigen. In 1426 kreeg Rudolf in Utrecht de overhand, zodat Dirk in ere werd hersteld. De kanunniken die Zweder hadden gesteund, weken
nu uit naar Arnhem. Pas in 1432 keerden zij na pauselijke bemiddeling naar Utrecht terug.

In 1438 werd Dirk opnieuw betrokken in een politiek conflict. Hij werd in dat jaar namelijk gekozen tot proost van West-Friesland. Deze proost trad formeel op als vertegenwoordiger van het Utrechtse Domkapittel, dat de proosdij van de bisschop in leen had, maar in de praktijk bezat hij een grote mate van zelfstandigheid. We mogen hem zelfs beschouwen als een soort 'bisschop' van West-Friesland. In de jaren 1435-1438 waren er twee proosten tegelijk, die elk werden gesteund door een deel van het kapittel. In 1438 deed één van hen afstand van zijn claims, maar daarmee was de zaak niet opgelost, want zijn partij in het kapittel koos een opvolger in de persoon van Dirk van Wassenaer. Blijkbaar dachten de kanunniken door de benoeming van Dirk de steun van diens invloedrijke Hollandse verwanten te verkrijgen.

Dirk heeft serieus geprobeerd de proosdij te bemachtigen. In 1441 leidde hij zelfs een gewapende expeditie naar Hoorn om zich met geweld als proost te laten erkennen. Toen dat niet lukte, probeerde hij in 1444 via de partijdige stadhouder Willem van Lalaing Hollandse steun te krijgen, maar ook dat liep op niets uit. Hertog Philips de Goede kreeg er lucht van en stak er een stokje voor. In 1448 deed zich toch nog een mogelijkheid voor, omdat Dirks tegenstander was gestorven en de hertog zijn secretaris Pierre Millet in de functie probeerde te benoemen. De Westfriese geestelijkheid voelde niets voor een Bourgondische ambtenaar als hun proost en probeerde nu de oude aanspraken van Dirk van Wassenaar alsnog te reactiveren. Dirk had daar echter geen zin meer in. Hij droeg zijn claims in 1450 over aan zijn neef, Philips van Wassenaer, een jongere zoon van Hendrik van Wassenaer en Domkanunnik. De overdracht werd bezegeld door vijf leden van het geslacht van Wassenaer.

Waarschijnlijk was de energie van Dirk in deze jaren al aardig opgebrand door ziekte en ouderdom. Hij moest nu aan zijn eeuwige toekomst denken en stichtte in 1452 de Antoniusbroederschap die zich met uitdelingen aan de armen bezighield. Op 6 december 1457 maakte hij zijn testament, waarin hij vele vrome giften deed aan geestelijke instellingen. Tevens proeven we in dat document nog iets van zijn frustratie over de mislukking van het Westfriese avontuur en ook, en dat is opmerkelijk, over zijn behandeling door de familie. Nadrukkelijk bepaalde hij dat zijn familie geheel buiten de afwikkeling van zijn erfenis moest worden gehouden. De executeurs-testamentair, onder wie Gijsbrecht van Brederode, een broer van Reinout van Brederode, behoefden geen rekening en verantwoording te doen aan de familie.

Zijn argumenten voor deze ongebruikelijke bepaling waren de volgende. In de eerste plaats had hij vrijwel niets van zijn ouders geërfd en wat hij had gekregen, had hij nog via de rechter moeten afdwingen. Zijn vermogen was volledig te danken aan zijn geestelijke carrière. Bovendien kon hij niet veel aan zijn familie nalaten, want hij was om verschillende redenen op hoge kosten gejaagd. In de eerste plaats had hij 2.800 Rijnsguldens moeten betalen: “doe heer Dirck cureyt van Wassenaer ende Jan die bastart mijn neve ende Philips Claesz. van mij scheijden”. Verder had de verwerving van de proosdij van West-Friesland hem op hoge kosten gejaagd. Veel geld had hij ook moeten investeren in de herovering van de proosdijgoederen in Gelre, die waren bezet door ondermeer Bartout van Zallant en de stad Wageningen. Hij had in eigen persoon in actie moeten komen “tot menigen tyden mit xl ende somtijden mit 1 gewapent tot mijnen groten costen ende verdriete” en zijn ondergeschikten moeten sturen naar het Hof van Gelre. Het had hem meer dan 1.ooo
Rijnsguldens gekost, nog afgezien van de onredelijke kosten die hij door “heymeliken defraudacien” van zijn tegenstanders aan het Gelderse hof had moeten betalen en de gederfde inkomsten van 80 Rijnsguldens per jaar uit zijn Gelderse goederen.

Van zijn familie had hij al die tijd geen steun gekregen. Integendeel, zijn neef Philips, aan wie hij de proosdij van West-Friesland had overgedragen, had hem beloofd honderd Philippus-schilden te betalen, maar dat was nog steeds niet gebeurd. Bovendien kreeg hij nog steeds 32 pond Hollands voor de proosdij van Leiden, die Dirk eveneens aan zijn neef had overgedaan. Voor zijn familie had Dirk dus weinig vriendelijke woorden over. Die waren er wel voor zijn personeel. Vooral juffrouw Ade, weduwe van meester Herman van Loenersloot die in dienst van de proost was verongelukt door een val van een wagen, en haar zoon Jan werden goed bedeeld. Ade kreeg de 12 coppen die half verguld zijn, en de beker waaruit Dirk placht te drinken, zijn bed waarin hij placht te slapen en de kist met ijzerbeslag die aan zijn voeteneind stond, met inhoud. Haar zoon Jan kreeg zes schalen en zijn beide brevieren, het zomerstuk en het winterstuk. Zijn misgewaden missaal en andere liturgische gerei werden bestemd voor de kapel die zoon Jan van Loenersloot zou stichten voor de gedachtenis van zijn vader.

We weten niet hoe Dirk zelf heeft teruggekeken op zijn !even, maar tussen de regels van zijn testament proeven we toch wel iets van verbittering. Het heeft hem aan aanzien en rijkdom niet ontbroken, maar zal hij zich niet vaak eenzaam hebben gevoeld? Hij werd niet alleen tegengewerkt door een bisschop, kanunniken van zijn eigen kapittel, clerici in West-Friesland en politici aan de hoven van Holland en Gelre, maar ook door zijn naaste verwanten.Vooral dat laatste moet een domper hebben gezet op de op het oog toch zo glanzende carrière van deze Wassenaer.

Bron: Heren van Stand - 800 jaar familiegeschiedenis van Wassenaer

 

• Vorige
• Next